Şema terapisi en basit açıklamasıyla; çocukluk ve ergenlik döneminde karşılanmamış veya eksik karşılanmış duyguların, kişilerin yetişkinlik dönemine uzanarak günlük hayatlarını olumsuz etkilemesi durumunu tedavi etmek için uygulanan bir psikoterapi tekniğidir. Bu teknik ilk olarak Amerikalı psikolog Jeffrey. E Young (1990) tarafından kişilik bozuklukları ve terapiye yanıt vermeyen ya da sürekli tekrarlayan psikolojik hastalıkların tedavisinde kullanılmak amacıyla oluşturulmuştur. Şema terapisi psikoanalitik, bilişsel davranışsal terapi ve Gestalt terapisi gibi tekniklerden etkilenmiş ve bütüncül bir yaklaşım izlemiştir. Şema terapi, kişinin çocuklukta sahip olamadığı ve yetişkinlik hayatını olumsuz etkileyen eksik temel duygularını bulmayı ve bu eksiklikleri karşılamayı hedefler.
Şema Nedir?
Aslında gelişim psikoloğu Jean Piaget’nin (1923) alana kazandırdığı bir terim olan şema, davranış ve düşüncelerdeki örüntüyü tanımlamak için kullanılmaktadır. Daha önceden yerleşmiş, ön yargılı örüntüler kişinin zihin yapısını oluşturmakta ve kişinin dünyayı daha kolay bir şekilde algılamasını sağlamaktadır. Örneğin, kedi kavramını yeni öğrenen bir çocuk dört bacaklı, kuyruğu ve tüyleri olan canlıların kedi olduğu şemasını geliştirebilir. Daha sonrasında ise bu tanıma uyan başka bir canlı olan köpeği şemaya uygun olduğu için kedi olarak tanımlayabilir. Ancak şema terapisi dahilinde bahsedilen şemalar daha çok olumsuz anlam taşıyan ve “erken dönem uyumsuz şemalar” olarak da adlandırılan şemalardır. Bu şemalar kişinin çocukluk döneminde duygusal olarak eksik kaldığı alanlarda hayatı anlamlandırmak ve başa çıkabilmek için benimsenmişlerdir. Örneğin bir çocuk ebeveynlerinden sadece başarılı olduğu zaman sevgi görüyorsa, sevgiyi yalnızca başarılı olmakla ilişkilendirdiği bir şema oluşturabilir. Bu sebeple sevgi duygusunu elde edebilmek için sürekli başarılı olması gerektiği algısıyla hareket edebilir. Uyumsuz şemalar döngüleri de beraberinde getirdiği ve yetişkinlik hayatına da taşındıkları için kişiler yetişkinlik hayatlarında aşırı eleştiricilik şeması ile hareket edebilirler. Yani örnekte bahsettiğimiz kişiler diğerlerinin olumsuz düşüncelerinden kaçınabilmek için kendini sürekli başarılı ve mükemmel olmak zorunda hissedebilirler.
Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Nelerdir?
Erken dönem uyumsuz şemalar çocuklukta temel duyguların hiç karşılanmaması ya da eksik karşılanmasıyla ortaya çıkar. Şemaların oluşturulmasının çocukluk döneminde yaşanan travma, korku, istismar, terk edilme ve ihmal edilme gibi sebepleri olabilir. Şema terapisinde 18 tane erken dönem uyumsuz şemalarına yer verilir. Bu uyumsuz şemalar 5 farklı şema alanında incelenir. Aşağıda şema alanları ve parantez içinde şema alanlarına ait şema boyutları verilmiştir:
- Ayrılma ve Reddedilme (Terk edilme/İstikrarsızlık, Güvensizlik/Suistimal Edilme, Duygusal Yoksunluk Kusurluluk/Utanç Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma)
- Zedelenmiş Özerklik ve Performans (Bağımlılık/Yetersizlik, Hastalıklar ve Zarar Görme Karşısında Dayanıksızlık, Yapışıklık/Gelişmemiş Benlik, Başarısızlık)
- Zedelenmiş Sınırlar (Hak Görme/Büyüklenmecilik, Yetersiz Özdenetim/Özdisiplin)
- Başkalarına Yönelimlilik (Boyun Eğicilik, Kendini Feda Etme, Onay Arayıcılık)
- Aşırı Tetikte Olma ve Baskılama (Olumsuzluk/Karamsarlık, Duygusal Baskılama/Ketleme, Yüksek Standartlar/Aşırı Eleştiricilik, Cezalandırıcılık/Acımasızlık)
Şema Modları Nelerdir?
Şema modları kişide, rahatsızlık hissi yaratan ve kötü anıların canlanmasına sebep olan olumsuz hayat koşullarında tetiklenebilen ruh halleridir. Bu ruh halleri kişinin sahip olduğu şemaların ve hayatla uyumsuz başa çıkma yöntemlerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Şema modlarına geçişi kişilerin kendisinin fark etmesi zordur. Günümüzde tanımlanabilen 10 tane şema modu vardır ve dört başlıkta incelenir:
- Çocuk modları
- İncinebilir çocuk
- Öfkeli çocuk
- Dürtüsel/Disiplinsiz çocuk
- Mutlu çocuk
- İşlevsiz baş etme modları
- Söz dinleyen teslimci
- Kopuk korungan
- Aşırı telafici
- İşlevsiz ebeveynlik modları
- Cezalandırıcı ebeveyn
- Talepkâr ebeveyn
- Sağlıklı erişkin modu
Şema Terapisinin Amacı Nedir?
Şema terapisi, kişinin hayatını kötü yönde etkileyen şema kalıplarını değiştirmek ve danışanları girdikleri olumsuz döngüden çıkmalarını sağlamayı hedeflemektedir. Çocukluk döneminde temel duygusal ihtiyaçların karşılanmamasından dolayı hissedilen yalnızlık ve ihmal edilmişlik gibi duygularla danışanların baş edebilmesi amaçlanır. Dolayısıyla, şema terapisinde kişinin çocukken kendini korumak için oluşturduğu ancak artık işlevsiz olan baş etme yöntemlerinin ve uyumsuz şemaların değiştirilmesi esastır.
Şema Terapisinin Evreleri Nelerdir?
Şema terapisi iki evreden oluşmaktadır. Bunlar değerlendirme-eğitim evresi ve değişim evresidir. İlk evrede danışan uyumsuz şemalar ve bunlarla baş etme yöntemleriyle ilgili terapist tarafından bilgilendirilir. Bu aşamada danışanın uyumsuz şemalarını ve baş etme yöntemlerini fark etmesi sağlanır. Bunun yanı sıra, danışanlara şema modları hakkında bilgi verilir ve danışanın modageçişini dışarıdan bir göz gibi gözlemlemede yardımcı olunur. Değerlendirme aşamasında danışanın deneyimlerine ve sahip olduğu şemaların tespitine odaklanılır. Değişim evresinde ise çeşitli teknikler ile uyumsuz baş etme yöntemlerinin değiştirilmesi amaçlanır.
Şema Terapisinde Hangi Teknikler Kullanılır?
Şema terapisinin bütüncül yaklaşımı terapi sırasında farklı teknikler kullanılmasına da sebep olmuştur. Bu teknikler yaşantısal, bilişsel ve davranışsal başlıklar altında incelenebilir. Yaşantısal alanda genellikle psikodrama gibi danışanın daha çok imgeleme yönünü ortaya çıkaran teknikler kullanılır. Bilişsel alanda ise şemanın iyi ve kötü yanlarını listelemek örneğinde görülebileceği gibi danışanın daha işlevsel yorumları benimsenmesine odaklanılmaktadır. Davranışsal alanda ise kalıpları kırmaya yönelik yüzleştirme gibi teknikler kullanılır.
Şema Terapisi Hangi Alanlarda Uygulanır?
Günümüzde kişilik bozukluklarının yanı sıra yeme bozuklukları, çift çatışmaları, depresyon ve çocukluk travmaları gibi alanlarda şema terapisi kullanılır.
Şema Terapisi Kaç Seans Sürer?
Şema terapisinin uzunluğu danışan ve terapistin arasındaki paylaşım, danışanın sahip olduğu uyumsuz şemaların sayısı ve bunlarla baş etme yöntemlerinin bulunması gibi faktörlere bağlıdır. Terapi süresi değişkenlik gösterebilir.
Şema Terapisi Etkili Midir?
Pek çok bilimsel araştırma şema terapisinin klinik alandaki etkisini ispatlamaktadır. Şemalarınkişinin günlük hayatındaki olumsuz etkilerinin giderilmesine ve danışanların tedavisine yönelik olumlu bulgulara rastlanmıştır. Kişilik bozukluğu ve depresyon teşhisi almış danışanların semptomlarının da şema terapi ile iyileştiği gözlenmiştir (Taylor vd., 2017; Körük&Özabacı, 2018). Bunun yanı sıra, grup terapisiyle birleştirilmiş şema terapisi gibi farklı tekniklerin kombinasyonlarıyla da şema terapisinin etkisinin daha da artırılmasına yönelik klinik araştırmalar yapılmaktadır (Sobhani vd., 2022; Arntz vd., 2022).
Referanslar
Arntz, A., Jacob, G. A., Lee, C. W., Brand-de Wilde, O. M., Fassbinder, E., Harper, R. P., … & Farrell, J. M. (2022). Effectiveness of Predominantly Group Schema Therapy and Combined Individual and Group Schema Therapy for Borderline Personality Disorder: A Randomized Clinical Trial. JAMA psychiatry.
Young, J. E. (1990). Cognitive therapy for personality disorders: A schema-focused approach. Sarasota: Professional Resource Exchange.
Körük, S., &Özabacı, N. (2018). Effectiveness of Schema Therapy on the Treatment of Depressive Disorders: A Meta-Analysis. Current Approaches in Psychiatry/PsikiyatrideGuncelYaklasimlar, 10(4).
Piaget, J. 1923. Langage et penseechezl’enfant. Delachauxet Niestle.
Sobhani, Z., Hosseini, S. V., Honarparvaran, N., Khazraei, H., Amini, M., &Hedayati, A. (2022). TheEffectiveness of GroupSchemaTherapytoEnhancetheCognitiveEmotionRegulationStrategies in WomenUndergoingBariatricSurgeryDuring COVID-19.
Taylor, C. D., Bee, P., & Haddock, G. (2017). Does schema therapy change schemas and symptoms? A systematic review across mental health disorders. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 90(3), 456-479.